Friday, 21 February 2020

दीघनिकाय महापरिनिब्बानसुत्तं

दीघनिकाय महापरिनिब्बानसुत्तं

अथ खो भगवा आयस्मन्त आनन्दं आमन्तेसि - “ सिया खो पनानन्द , तुम्हाकं एवं अस्स - “ अतीतसत्थुक पावचन । नत्थि नो । सत्या ति । न खो पनेत , आनन्द , एवं दहब्ब । यो वो , आनन्द , मया धम्मो च विनयो च देसितो पञत्तो , सो वो ममच्चयेन सत्था । यथा खो पनानन्द , एतरहि भिक्खू अञमञ्ज आवुसोवादेन समुदाचरन्ति , ना यो ममच्चयेन एवं समुदाचरितब्ब । थेरतरेन , आनन्द , भिक्खुना । नवकतरो भिक्ख नामेन वा गोत्तेन वा आवुसोवादेन वा समुदाचरितब्बो । नवकतरेन भिक्खना थेरतरो भिक्खु ' भन्ते ' ति वा ' आयस्मा ' ति वा समुदाचरितब्बो । आकडमानो , आनन्द , सङ्घो । ममच्चयेन खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानि समुहन्तु । छन्नस्स , आनन्द , भिक्खुनो ममच्चयेन ब्रह्मदण्डो दातब्बो ति । " कतमो पन भन्ते । ब्रह्मदण्डो " ति ? छन्नो , आनन्द , भिक्खु यं इच्छेय्य तं वदेय्य , सो भिक्खूहि नेव वत्तब्बो , न ओवदितब्बो न अनुसासितब्बो ति । अथ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि - ' सिया खो पन , भिक्खवे , एकभिक्खुस्सापि कडा वा विमति वा बुद्धे वा धम्मे वा सङ्घ वा मग्गे वा पटिपदाय वा , पुच्छथ , भिक्खये , मा पच्छा विप्पटिसारिनो अहुवत्थ - " सम्मुखीभूतो नो सत्था अहोसि , न मयं सक्खिम्हा भगवन्तं सम्मुखा पटिपुच्छितुति । एवं वुत्ते , ते भिक्खू तुण्हीअहेसुं । दुतियम्पि , ततियम्पि खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि । ततियम्पि खो ते भिक्खू तुण्हीअहेसुं । अथ सो भगवा भिक्खू आमन्तेसि . ' सिया खो पन , भिक्खवे , सत्थु गोरवेनपि न पुच्छेय्याथ । सहायको पि , भिक्खवे , सहायकस्स आरोचेतू ति । एवं युक्त , ते भिक्खू तुण्हीअहेसु । अथ खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदया । ' अच्छरियं भन्ते , अभुतं भन्ते ! एवं पसन्नो अहं , भन्ते , ' इमा भिक्खुसङ्के नत्थि एकभिक्खुस्सापि कडा वा विमति वा बुद्धे वा धम्म सड़े वा मग्गे या पटिपदाय वा ति । ‘ पसादा , खो त्वं , आनन्द व आणं एव हेत्थ आनन्द तथागतस्स । नत्थि इमस्मिं भिव एकभिक्खुस्सा पि कड्डा वा विमति वा बुद्ध वा धम्मे वा सङ्के वा -
महापरिनिब्बानसुत्त । । 229 वा पटिपदाय वा । इमेसं हि , आनन्द , पञ्चन्नं भिक्खुसतानं यो पच्छिमको भिक्खु सो सोतापन्नो अवि निपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो ति । अथ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि - ' हन्द दानि , अयं तथागतस्स पच्छिमा वाचा । भिक्खवे , आमन्तयामि वो - वयधम्मा सडारा , अप्पमादेन सम्पादेथा ति । अथ खो भगवा पठमज्झानं समापजि । पठमज्झाना वुट्टहित्वा दुतियज्झानं ततियज्झानं चतुत्थज्झानं समापज्जि । चतुत्थज्झाना बुट्टहित्वा आकासानञ्चायतनं समापज्जि । आकासानञ्चायतनसमापत्तिया ववाहित्वा विज्ञाणञ्चायतनं समापजि । विणञ्चायतनसमापत्तिया वुट्ठहित्वा आकिञ्चञायतनं समापजि । आकिञ्चायतनसमापत्तिया वुद्धहित्वा नेवसञ्जानासज्ञायतनं समापजि । नेवसानासायतन । समापत्तिया वुट्टहित्वा सजावेदयितनिरोधं समापज्जि । अथ खो आयस्मा आनन्दो आयस्मन्तं अनुरुद्धं एतदवोच - ' परिनिबुतो , भन्ते अनुरुद्ध , भगवा ति । ' न आवुसो आनन्द , भगवा परिनिबुतो , सञआवेदयितनिरोध समापन्नो ति । अथ खो भगवा सञ्जावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्टहित्वा नेवसञ्जानासायतनं आकिञ्चायतनं विज्ञाणञ्चायतनं आकासान चायतनं चतुत्थं झानं ततियं झानं दुतियं झानं पठम झानं समापज्जि , पठमज्झाना वुट्टहित्वा दुतियज्झानं ततियज्झानं चतुत्थज्झानं समापजि , चतुत्थज्झाना वुद्धहित्वा समनन्तरं भगवा परिनिब्यायि । परिनियते भगवति , सह परिनिब्बाना , महाभूमिचालो अहोसि भिंसनको लोमहंसो । देवदुन्दुभियो च फलिंसु । परिनिबुते भगवति , सह परिनिव्याना , ब्रह्मा सहपति इमं गाथं अभासि सब्बेव निक्खिपिस्सन्ति , भूता लोके समुस्सयं । - - - - 45 . यत्थ एतादिसो सत्था , लोके अप्पटिपुग्गलो । तथागतो बलप्पत्तो , सम्बुद्धो परिनिबुतो ति । । परिनिबुते भगवति , सह परिनिब्बाना , सक्को देवानं इन्दो इमं गार्थ अभासि ' अनिच्चा वत संखारा , उप्पादवयधम्मिनो । उपज्जित्वा निरुज्झन्ति , तेस वूपसमो सुखो ' ति । । परिनिबुते भगवति , सह परिनिबाना , आयस्मा अनुरुद्धो इमा Sex = 4 गाथायो अभासि
' नाहु अस्सासपरसासो , ठितचित्तस्य तादिसो । अनेजो सन्तिमारम्भ , यं कालं अकरी मुनी । । असल्लीनेन चित्तेन , वेदनं अज्झवासयि । पजोतस्सेय निब्बानं , विमोखो चेतसो अहू ' ति । परिनिष्यते भगवति , सह परिनिब्बाना , आयस्मा आनन्दो इम गार्थ अभासि ' तदासि यं भिंसनक , तदासि लोमहंसनं । सव्वाकारवरूपेते , सम्बुद्धे परिनिबुते ' ति । । नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स । संस्कृतच्छायाः अथ खलु भगवानायुष्मन्तमानन्दमाममन्त्रत - स्यात खल पुनरानन्द ! युष्माकमेव भवेदतीतशास्तृकं प्रवचनम् । नास्ति नः शास्तेति । न खलु पुनरेतदानन्द , एवं द्रष्टव्यम । यो व आनन्द , मया धर्मश्च विनयश्च देशितः , प्रज्ञप्तः , स वो ममात्ययेन शास्ता । यथा खलु पुनरानन्द ! एतर्हि भिक्षवोऽन्योऽन्यमायुष्मद्वादेन समुदाचरन्ति , न युष्माभिर्ममात्ययेनैव समुदाचरितव्यम् । स्थविरतरेणानन्द ! भिक्षुणा नवकतरो भिक्षुर्नाम्ना वा गोत्रेण वायुष्मद्वादेन वा समुदाचरितव्यः । नवकतरेण भिक्षुणा स्थविरतरो । भिक्षुर्भदन्त ! इति वा ' आयुष्मानि ति वा समुदाचरितव्यः । आकाङ्क्षमाण आनन्द ! सो ममात्ययेन क्षुद्रानुक्षुद्रकाणि शिक्षापदानि समुदजन्तु । छन्दाय , आनन्द ! भिक्षवे ममात्ययेन ब्रह्मदण्डो दातव्य इति । कतमः पुनर्भदन्त ! ब्रह्मदण्ड इति ? छन्दः , आनन्द ! भिक्षुर्यदिच्छेत् तद्वदेत् , भिक्षुभिर्नव वक्तव्यः , नाववदितव्यो नानुशासितव्य इति । अथ खलु भगवान् मिथुनाममन्त्रत - स्यात् खलु पुनर्भिक्षवः , एकभिक्षोरपि काङ्क्षा वा विमर्तिवा बुद्धे वा धर्मे वा सङ्घ वा मार्गे वा प्रतिपदि वा पृच्छत , भिक्षवो ! मा पश्चाद्विप्रतिसारिणो भूत - सम्मुखीभूतो नो शास्ताभूत , न वयं शक्ष्यामा भगवन्तं सम्मुखात् प्रतिप्रष्टुमिति । एवमुक्ते ते भिक्षवस्तूष्णीमभूवन् । द्वितीयमपि , तृतीयमपि खलु भगवान् भिक्षूनाममन्त्रत । तृतीयमान खलु ते भिक्षवस्तूष्णीमभूवन् । अथ खलु भगवान् भिक्षूनाममन्त्रत स्यात्खलु पुनर्भिक्षयः , शास्तुौरवेणापि न पृच्छेत । सहायकोऽपि भिक्षक सहायकायारोचयविति । एवमुक्ते , ते भिक्षवस्तूष्णीमभूवन् । खल्वायुष्मानानन्दो भगवन्तमेतदवोचत - ' आश्चर्य भदन्त । अदभूतं भदन्तः एवं प्रसन्नोऽहम् , भदन्त ! अस्मिन् भिक्षुसङ्के नास्त्यैकभिक्षोरपि काक्षा "
विमतिर्वा बुद्धे वा धर्म वा सङ्के वा मार्गे वा प्रतिपदि वेति । प्रसादात्खलु चमानन्द ! वदसि । ज्ञानमेव ह्यत्रानन्द ! तथागतस्य । नास्त्यस्मिन भिक्षुसङ्के एकभिक्षोरपि काक्षा वा विमतिर्वा बुद्धे वा धर्मे वा सङ्के वा मार्गे वा पतिपदि वा । एषां हि आनन्द , पञ्चानां भिक्षशतानां यः पश्चिमको भिक्षुः । मासोतआपन्नोऽविनिपातधर्मो नियतः सम्बोधिपरायण इति " । अथ खलु भगवान भिक्षूनाममन्त्रत - हन्तेदानी भिक्षव ! आमन्त्रयामि वः युष्माभिर्व्ययधर्माः संस्कारा अप्रमादेन सम्पाद्येरन्निति । इयं तथागतस्य पश्चिमा वाक् । अथ खलु भगवान् प्रथमध्यानं समापादि । प्रथमध्यानादुत्थाय द्वितीयध्यानं तृतीयध्यानं चतुर्थध्यानं समापादि । चतुर्थध्यानादुत्था याकाशानन्त्यायतन समापादि । आकाशानन्त्यायतनसमापत्त्या उत्थाय विज्ञानानन्त्यायतनं समापादि । विज्ञानानन्त्यायतनसमापत्त्योत्था याकिञ्चन्यायतनं समापादि । आकिञ्चन्यायतनसमापत्त्या उत्थाय नैवसज्ञानासज्ञायतनं समापादि । नैवसञ्ज्ञानासज्ञायतनसमापत्त्या उत्थाय सञ्जावेदयितृनिरोधं समापादि , अथ खल्वायुष्मानानन्द आयुष्मन्तमनुरुद्धमेतदवोचत् - ' परिनिर्वृतो भदन्त अनुरुद्ध ! भगवानिति । नायुष्मन्नानन्द ! भगवान् परिनिवृतः , सञ्जावेदयितृनिरोध समापन्न इति । अथ खलु भगवान् सञ्जावेदयितृनिरोधसमापत्त्योत्थाय नैवसज्ञानासज्ञा यतनम , आकिञ्चन्यायतनं विज्ञानानन्त्यायतनम् आकाशानन्त्यायतनं चतुर्थ ध्यानं तृतीयं ध्यानं द्वितीयं ध्यानं प्रथमं ध्यानं समापादि । प्रथमध्यानादुत्थाय द्वितीयध्यानं तृतीयध्यानं चतुर्थध्यानं समापादि । चतुर्थध्यानादुत्थाय समनन्तरं भगवान् परिनिरवासीत् । परिनिर्वात भगवति , सह परिनिर्वाणेन महाभूमिचालोऽभूत , भीषणको लोमहर्षः । देवदुन्दुभय श्चाफालिषुः । परिनिर्वात भगवति , सह परिनिर्वाणेन , ब्रह्मा सदस्पतिरिमा गाथामभाषिष्ट सर्व एव निक्षेप्स्यन्ति भूता लोके समुच्छ्रयम् । यत्रैतादृशो शास्ता , लोकेऽप्रतिपुद्गलः । तथागतो बलप्राप्तः सम्बुद्धः परिनिर्वात इति । । परिनिर्वृते भगवति , सह परिनिर्वाणेन , शक्रो देवानामिन्द्र इमां गाथामभासिष्ट अनित्या बत संस्कारा उत्पादव्ययधर्मिणः । । उत्पद्य निरुध्यन्ते तेषां व्युपशमः सुख इति । ।
परिनिर्वते भगवति सहपरिनिर्वाणेन आयुष्माननुरुद्ध गाथेऽभाषिष्ट न खल्वाश्वासप्रश्वास , स्थितचित्तस्य तादृशः । अनेजः शान्तिमारभ्य यं कालमकार्षीन्मुनिः । । असावलेन चित्तेन , वेदनामध्यवात्सीत् । प्रद्योतस्यैव निर्वाणम् , विमोक्षश्चेतसोऽभूदिति । । परिनिर्वृते भगवति सह परिनिर्वाणेन आयुष्मानानन्द इमा गाथामभाषिष्ट तदाभूद यभीषणकं तदाभूप्लोमहर्षणम् । सर्वाकारवरोपेते सम्बुद्धे परिनिर्वृत ' इति । नमस्तस्मै भगवतेऽर्हत सम्यकसम्बुद्धाय । हिन्दी अनुवाद : इसके अनन्तर भगवान बुद्ध ने आनन्द को बुलाया - आनन्द ! सम्भव है तुम लोगों को ऐसा हो कि अतीत शास्ता का यह प्रवचन है । हमारा शास्ता नहीं है ऐसा नहीं है , आनन्द ! इसे ऐसा समझना । आनन्द ! तुम लोगों के लिए मेरे द्वारा जो धर्म एवं विनय उपदिष्ट है , घोषित है , मेरे न रहने पर वही तुम्हारे शास्ता होंगे । आनन्द जैसे इस समय भिक्षु परस्पर ' आयुष्मन् ' कहकर व्यवहार करते हैं , तुम लोग मेरे न रहने पर ऐसा व्यवहार मत करना । आनन्द ! ज्येष्ठ भिक्षु को नवीन ( कनिष्ठ ) भिक्षु के लिए नाम , गोत्र अथवा ' आदुसो ' कहकर व्यवहार करना चाहिए । नवीन भिक्षु को स्थविर भिक्षु के लिए भदन्त अथवा ' आयष्मा ( आयुस्मान ) कहकर व्यवहार करना चाहिए । आनन्द शङ्क करता हुआ स्वेच्छाचारी सङ्घ मेरे न रहने पर छोटे छोटे दोषों को निकालकर शिक्षापदों को नष्ट कर सकते हैं । आनन्द ! मेरे न रहने पर स्वच्छन्द ( आचरण करने वाले ) भिक्षु को ब्रह्मदण्ड देना चाहिए । भदन्त ! यह ब्रह्मदण्ड क्या है ? हे आनन्द ! स्वच्छन्द भिक्ष जो चाहे , बाल , किन्तु उस भिक्षु से न बात करनी चाहिए . न उसे निर्देश देना चाहिए . न अनुशासित करना चाहिए । इसके अनन्तर भगवान् बुद्ध ने भिक्षुओं को बुलाया - ' भिक्षुआ यदि किसी एक भी भिक्षु को बुद्ध में , अथवा धर्म में , अथवा सा अथवा आष्टाङ्गिक मार्ग में अथवा आचरण में सन्देह हो अथवा मत हो . तो पूछो । बाद में पश्चात्ताप मत करना कि शास्ता हमारे सम्मुख थे
भगवान न्त भगवान् के सम्मुख प्रतिप्रश्न नहीं कर सके । ऐसा कहने पर वे भिक्ष चुप हो गय । भगवान् ने दूसरी बार भी तथा तीसरी बार भी भिक्षओं को बुलाया । तीसरी बार भी भिक्षु चुप रहे । इसके अनन्तर फिर भगवान ने भिक्षुओं को बुलाया - भिक्षुओ ! हो सकता है आप शास्ता गौरव के कारण न पूछते हो ? भिक्षुओ ! सहायक भी सहायक को बताए । इस प्रकार कहने पर वे भिक्षु चुप हो गये । इसके बाद आयुष्मान् आनन्द न भगवान् से यह कहा ' भदन्त ! आश्चर्य है , भदन्त ! अद्भुत है , मैं इस प्रकार प्रसन्न हुआ , भदन्त ! इस भिक्षुसङ्क में एक भी भिक्षु को बुद्ध में , अथवा धर्म में , अथवा आष्टाङ्गिक मार्ग में , अथवा प्रतिपदा में सन्देह अथवा विमति नहीं है । आनन्द ! निश्चित रूप से तुम विश्वास के कारण कह रहे हो । इस सन्दर्भ में तथागत को ज्ञात है कि इस भिक्षुसङ्घ में एक भी भिक्षु को बुद्ध में , अथवा धर्म में , अथवा सङ्ग में , अथवा मार्ग में , अथवा प्रतिपदा में सन्देह अथवा विमति नहीं है । आनन्द ! इन पाँच सौ भिक्षुओं में जो सबसे अन्तिम है , वह भी सोतापन्न भिक्षु है । कभी न गिरने वाला है , आत्मवशी है , बुद्धत्व की प्राप्ति में लगा हुआ है । इसके अनन्तर भगवान बुद्ध ने भिक्षुओं को बुलाया भिक्षुओ ! अरे ! इस समय तुम्हें बुला रहा हूँ - सभी पदार्थ नाशवान् हैं , सावधानी से व्यवहार करो । यह तथागत की अन्तिम वाणी है । । इसके अनन्तर भगवान् प्रथम ध्यान में चले गये । प्रथम ध्यान से उठकर द्वितीय ध्यान में , द्वितीय ध्यान से उठकर तृतीय ध्यान में , तृतीय ध्यान से उठकर चतुर्थ ध्यान में चले गये । चतुर्थ ध्यान से उठकर आकाशानन्यायतन को प्राप्त हुए । आकाशानन्त्यायतनसमापत्ति से उठकर विज्ञानानन्त्यायतन को प्राप्त हुए । विज्ञानानन्त्यायतनसमापत्ति आकिञ्चन्यायतनसमापत्ति को प्राप्त उठकर हुए । से आकिञ्चन्यायतनसमापत्ति से उठकर नैवसंज्ञानासंज्ञायतन को प्राप्त हुए । नैवसंज्ञानासंज्ञायतनसमापत्ति से उठकर संज्ञावेदयितृनिरोधसमापत्ति को प्राप्त हुए । इसके अनन्तर आयुष्मान आनन्द ने आयुष्मान अनुरुद्ध से यह कहा - भदन्त अनुरुद्ध | भगवान परिनिर्वाण को प्राप्त हो गये हैं । आयुष्मन् आनन्द ! भगवान परिनिर्वाण को नहीं प्राप्त हुए हैं , वे अशावेदयितृनिरोध को प्राप्त हुए हैं । इसके बाद भगवान झावदयितृनिरोधसमापत्ति से उठकर नैवसंज्ञानासंज्ञासमापत्ति को प्राप्त V | नवसंज्ञानासंज्ञासमापत्ति से उठकर आकिश्शन्यायतनसमापत्ति को माप्त हुए । आकिञ्चन्यायतनसमापत्ति से उठकर विज्ञानानन्त्यायतन को
प्राप्त हुए । विज्ञानानन्यायतनसमापत्ति से उठकर आकाशानन्त्यायतन को प्राप्त हुए । आकाशानन्यायतनसमापत्ति से उठकर चतुर्थ ध्यान को प्राप्त हुए । चतुर्थ ध्यान से उठकर तृतीय ध्यान को प्राप्त हुए । तृतीय ध्यान से उठकर द्वितीय ध्यान को प्राप्त हुए । द्वितीय ध्यान से उठकर प्रथम ध्यान को प्राप्त हुए । पुनः प्रथम ध्यान से उठकर द्वितीय ध्यान को प्राप्त हुए । द्वितीय ध्यान से उठकर तृतीय ध्यान को प्राप्त हुए । तृतीय ध्यान से उठकर चतुर्थ ध्यान को प्राप्त हुए । चतुर्थ ध्यान से उठने के अनन्तर भगवान् परिनिर्वाण को प्राप्त हुए । भगवान के परिनिवृत होने पर परिनिर्वाण के साथ महान भूकम्प हुआ , भीषण रोमाञ्च हुआ । देवताओं नगाडे बजने लगे । भगवान के परिनिर्वाण को प्राप्त होने पर परिनिर्वाण के साथ सदस्पति ब्रह्मा ने इस गाथा को कहा लोक में सभी प्राणी शरीर का त्याग करेंगे , जहाँ इस प्रकार के शास्ता , सम्पूर्ण लोक में अप्रतिम प्राणी , बलिष्ठ , सम्बुद्ध , तथागत बुद्ध परिनिर्वाण को प्राप्त हुए । भगवान के परिनिर्वाण को प्राप्त होने पर परिनिर्वाण के साथ देवराज शक्र ने इस गाथा को कहा पदार्थ अनित्य होते हैं , उत्पत्ति एवं विनाश स्वभाव वाले होते हैं । उत्पन्न होकर नष्ट हो जाते हैं , उनका उपशम सुख है । ऐसा कहने पर , भगवान् के परिनिर्वाण को प्राप्त होने पर , परिनिर्वाण के साथ आयुष्मान् अनुरुद्ध ने इन दो गाथाओं को कहा तथागत का अब श्वासोवास नहीं रहा , उद्वेगरहित मुनि ने शान्तिपूर्वक जब समय को बिताया , असंलिप्त चित्त से चेतना का त्याग कर दिया । प्रद्योतित चित्त का ही निर्वाण हुआ , विमोक्ष हुआ । भगवान् ने इस गाथा को कहा के परिनिर्वाण को प्राप्त होने पर परिनिर्वाण के साथ आयुष्मान् आनन्द सर्वश्रेष्ठ आकार वाले सम्बुद्ध के परिनिर्वाण को प्राप्त होने पर भीषणता हुई और रोमाश हुआ । उस सम्यक सम्बुद्ध भगवान् अर्हन्त को नमस्कार है ।

No comments:

Post a Comment