Friday, 21 February 2020

महाभिनिक्खमनं

महाभिनिक्खमनं
तस्मिं समये ' राहुलमाता पुत्तं विजाता ति सुत्वा सुद्धोदन महाराजा पुत्तस्स में तुति निवेदेथा ति सासनं पहिणि । बोधिसत्तो तं सत्या ' राहुलो जातो , बन्धनं जातंति आह । राजा ' किं मे पुत्तो अवचा ' ति पुच्छित्वा त वचन सुत्चा ' इतो पद्दाय मे नत्त राहुलकुमारो येव नाम होतू ' ति । बोधिसत्तो पि खो रथवरं आरुह महन्तेन यसेन अतिमनोरमेन सिरिसोभग्गेन नगरं पाविसि । तरिम समये किसागोतमी नाम खत्तियका उपरिपासादवरतलगता नगरं पदक्खिणं कुरुमानस्स बोधिसत्तस्स रूपसिरिं दिस्था पीतिसोमनस्सजाता इमं उदानं उदानेसि नियुता नून सा माता , निबुतो नून सो पिता । निब्युता नून सा नारी , यस्सायं ईदिसो पती ति । । बोधिसत्तो तं सुत्या चिन्तेसि - ' अयं एवं आह एवरूपं अत्तभावं पस्सन्तिया मातुहदयं निव्यायति , पितुहदयं निब्वायति , पजापतिहदयं निबायति । कस्मिं नु खो निबुते हदयं नियुतं नाम होती ति ? अथस्स किलेसेसु विरत्तमानसस्स एतदहोसि - ' रागग्गिम्हि निबुते निव्युतं नाम होति , दोसग्गिम्हि , मोहग्गिम्हि निबुते निबुतं नाम होति , मानदिट्ठि - आदिसु सब्यकिलेसदरथेसु निबुतेसु निबुत नाम होति , अयं में सुस्सवनं सावेसि , अहं हि निव्यानं गयेसन्तो चरामि । अजेय मया घरावासं जोत्या निक्खम्म पबजित्वा निव्यानं गवेसितुं वदति । अयं इमिस्सा आचरियभागो होतूति कण्ठतो ओमुञ्चित्वा किसागोतमिया सतसहस्सग्घनक मुत्ताहारं पेसेसि । सा ' सिद्धस्थ कुमारो मयि पटिबद्धचित्तो हत्या पण्णाकारं पेसेसी ति सोमनस्सजाता अहोसि । बोधिसत्तो पि महन्तेन सिरिसोभग्गेन अत्तनो पासादं अभिरुहित्वा सिरिसयने निपज्जि । तावदेव नं सब्बालङ्कारपटिमण्डिता नच्चगीतादिसु सुसिक्खिता देवका विय रूपप्पत्ता इत्थियो नानातुरियानि गहेत्वा सम्परिवारयित्वा अभिरमापेन्तियो नच्चगीतवादितानि पयोजयिंसु । बोधिसत्तो किलेसेसु विरत्तचित्तताय नच्चादिसु अनभिरतो मुहुत्तं निदं ओशामि । तापि इथियो ' यस्सत्थाय मयं नच्चादीनि पयोजयेम सो निई उपगतो . इदानि किमत्थं किलमामा ति गहितगहितानि तुरियानि
134 / / पालिपाइअवीमंसा अज्झोत्थरित्वा निपजिंसु । गन्धतेलपदीपा झायन्ति । बोधिसत्तो पबुज्झित्वा सयनपिढे पालड्रेन निसिन्नो अद्दस - ता इथियो तुरियभण्डानि अवत्थरित्वा निहायन्तियो एकच्चा पग्धरितखेळा लालाकिलिन्नगत्ता , एकच्चा दन्ते खादन्तियो , एकच्चा काकच्छन्तियो . एकच्चा विप्पलपन्तियो , एकच्चा विवटमुखा , एकच्चा अपगतवत्था पकटभीभच्छसम्बाधवाना । सो तासं तं विप्पकारं दिस्वा भिय्योसोमत्ताय कामेसु विरत्तो अहोसि । तरस अलंकतपटियत्तं समभवनसदिसं पितं महातलं विष्पविद्धनानाकणपभरितं आमकससानं विय उपहासि । तयो भवा आदित्तगेहसदिसा विय खायिंसु । ' उपहुतं वत भो , उपरसद वत भो ' ति उदानं पवत्ति । अतिविय पब्बज्जाय चित्तं नमि । सो ' अज्जेय मया महाभिनिक्खमनं निक्खमितुं वट्टती ' ति सयना वुद्धाय द्वारसमीपं गन्त्वा - ' को एत्था ' ति आह । उम्मारे सीसं कत्वा निपन्नो ' अहं अय्यपुत्त छनोति आह । अहं अज्ज महाभिनिक्खमनं निक्खमितुकामो , एक मे अस्सं कप्पेही ति । सो ' साधु देवा ति अस्सभण्डकं गहेत्वा अस्ससालं गन्त्वा गन्धतेलपदीपेसु जलन्तेसु सुमनपट्टवितानस्स हेट्ठा रमणीये भूमिभागे ठितं कन्थकं अस्सराजानं दिस्वा ' अज्ज मया इम एव कप्पेतुं वती ' ति कन्थकं कप्पेसि । सो कप्पियमानो व अासि - ' अयं कप्पना अतिगाळ्हा , अजेसु दिवसेसु उय्यानकीळादिगमने कप्पना विय न होति , मरहं अय्यपुत्तो अज महाभिनिक्खमनं निक्खमितुकामो भविस्सतीति । ततो तुहमानसो महाहसितं हसि । सो सद्दो सकलनगरं पत्थरित्वा गच्छेय्य , देवता पन तं सई निरुम्भित्वा न कस्सचि सोतुं अदंसु । बोधिसत्तो पि खो ' छन्नं पेसेत्वा व पुत्तं ताव पस्सिस्सामी ति चिन्तेत्वा निसिन्नपालडूतो वुट्टाय राहुलमाताय वसनद्वानं गन्त्वा गभद्वारं विवरि । तस्मिं खणे अन्तागमे गन्धतेलप्पदीपो झायति । राहुलमाता सुमनमल्लिकादीनं पुप्फान अम्मणमत्तेन अभिप्पकिण्णसयने पुत्तस्स मत्थके हत्थं ठपेत्वा निद्दायति । बोधिसत्तो उम्मारे पादं ठपेत्या ठितको व ओलोकत्वा - ' स चाहं देविया हत्थं अपनेत्वा मम पुत्तं गहिस्सामि देवी पयुज्झिस्सतीति , एवं में पासादतलतो ओतरि । गमनन्तरायो भविस्सतीति , बुद्धो हुत्वा व आगन्त्वा परिसरसामी ' ति - अविदूरे निदानं
तस्मिन् समये राहुलमाता पुत्रं विजाते ति श्रुत्वा शुद्धोदनमहाराजः पुत्रस्य मे तुष्टिं निवेदयते ति शासनं प्राहैषीत । बोधिसत्त्वस्तच्छ्रुत्वा ' राहुलो जातो बन्धनं जातमित्याह । राजा कि मे पुत्रोऽवोचदि ति पृष्ठवा तद्वचनं श्रुत्वा इतः प्रस्थाय मे नप्तू राहुलकुमारस्त्येव नाम भवत्विति । बोधिसत्त्वोऽपि खलु रथवरमारुह्य महता यशसातिमनोरमेण श्रीसौभाग्येन नगरं प्राविक्षत् । तस्मिन् समये कृशागोतमी नाम क्षत्रियकन्योपरिप्रासादादवरतलगता नगरं प्रदक्षिणं कुर्वाणस्य बोधिसत्त्वस्य रूपश्रियं दृष्ट्वा प्रीतिसौमनस्यजातेदमुदानमुदानिनत् निर्वृता नूनं सा माता निवृतो नूनं स पिता । निवृता नून सा नारी यस्यायमीदृशः पतिः । । बोधिसत्त्वस्तच्छुत्वाचिचिन्तत् - ' इयमेवमाह - एवंरूपमात्मभावं पश्यन्त्या मातृहृदयं निर्वाति पितृहृदयं निर्वाति , प्रजापतिहृदयं निर्वाति कस्मिन्नु खलु निर्वृते निर्वृतं नाम भवतीति ? अथास्य क्लेशेषु विरक्तमानसस्यैतदभूत - रागाग्नौ निवृते निर्वृत नाम भवति , दोषाग्नौ मोहाग्नौ निवृते निवृत नाम भवति , मानदृष्ट्यादिषु सर्वक्लेशदरथेषु निर्वृतेषु निर्वृतं नाम भवति , इदं में सुश्रवणमशुश्रवत् । अहं हि निर्वाणं गवेषयन् चरामि । अद्यैव मया गृहावासं इर्दयित्वा निष्क्रम्य प्रव्रज्य निर्वाणं गयेषितुं वर्तते । अयमस्या आचार्यभागो भवत्वि ' ति कण्ठतोऽवमुच्य कृशागोतम्य शतसहस्रार्घणक मुक्ताहारं प्रेषिषत । सा सिद्धार्थकुमारो मयि प्रतिबद्धचित्तो भूत्वा पर्णाकारं प्रेषिषदिति सौमनस्यजाताभूत् । बोधिसत्त्वोऽपि महता श्रीसौभाग्येनात्मनः प्रासादमभिरुह्य श्रीशयने न्यपादि । तावदेवैनं सर्वालङ्कारप्रतिमण्डिता नृत्यगीतादिषु राशिक्षिता देवकन्या इव रूपप्राप्ताः स्त्रियो नानातूर्याणि गृहीत्वा सम्परिवार्याभिरमयन्त्यो नृत्यगीतवादितानि प्रायूयुजन् । बोधिसत्त्वः क्लेशेषु विरक्तचित्ततया नृत्यादिष्वनभिरतो मुहूर्त निद्रामवाक्रमीत् । ता अपि स्त्रियः ' यस्यार्थाय वयं नृत्यादीनि प्रयोजयामः स निद्रामुपगतः , इदानी किमर्थ क्लाम्याम इति गृहीतगृहीतानि तूर्याण्यध्यवस्तीर्य न्यपादिषत । गन्धतैलप्रदीपा ध्यायन्ति । बोधिसत्त्वः प्रबुध्य शयनपृष्ठे पर्यण निषण्णोऽद्राक्षीत - ताः स्त्रियस्तूर्यभाण्डान्यवरतीय निदायमाणा एकतराः प्रक्षरितखेटा लालाक्लिन्नगात्राः , एकतरा दन्तान खादन्त्यः , एकतरा : काकथ्यमानाः , एकतरा विप्रलपन्त्यः , एकतरा विवृतमुखाः , एकतरा अपगतवस्त्राः , प्रकटबीभत्ससम्बाधस्थानाः । स तासांत विप्रकारं दृष्ट्वा
भूयः सुमात्रया कामेषु विरक्तोऽभूत् । तस्यालकृतप्रतियलं शकभवनसदृशमपि तन्महातलं विप्रविद्धनानाकुणपभृतमाम कश्मशानमिवोपास्थात् । त्रयो भवा आदीप्तगेहसदृशा इवाख्यासिषः । ' उपद्रुतं बत भोः ! उपसृष्टं बत भोः ! इत्युदान प्रावर्तिष्ट । अतीव प्रव्रज्यायै चित्तमनंसीत् । सोऽद्यैव मया महाभिनिष्क्रमणं निष्क्रमितु वर्तत इति शयनादुत्थाय द्वारसमीपं गत्वा - ' कोऽत्रे त्याह । उम्बरे शीर्ष कृत्वा निपन्नश्छन्द : - ' अहमार्यपुत्र ! छन्दः ' इत्याह । अहमद्य महाभिनिष्क्रमण निष्क्रमितुकामः , एक मेऽश्वं कल्पयेति । स ' साधु देवेति अश्वभाण्डक गृहीत्वाश्वशालां गत्वा गन्धतैलप्रदीपेषु ज्वलत्सु सुमनःपट्ट वितानस्याधस्तात रमणीये भूमिभागे स्थितं कन्थकमश्वराज दृष्टा ' अद्य मयायमेव कल्पयितुं वर्तत ' इति कन्थकमक्लृप्त । स कल्पयमान एवाज्ञासीत - इयं कल्पनातिगाढा , अन्येषु दिवसेषूद्यानक्रीडादिगमने कल्पनेव न भवति , ममार्यपुत्रोऽद्य महाभिनिष्क्रमणं निष्क्रमितुकामो भविष्यतीति । ततस्तष्टमानसो महाहसितमहसीत । स शब्दः सकलनगरं प्रस्तीर्य गच्छेत , देवताः पुनस्तं शब्दं निरुध्य न कस्मैचिच्छ्रोतुमदुः बोधिसत्त्वोऽपि खलु ' छन्द प्रेष्यैव पुत्रं तावद द्रक्ष्यामी ति चिन्तयित्वा निषण्णपर्यत उत्थाय राहुलमातुर्वसनस्थानं गत्वा गर्भद्वारं व्यवारीत् । तस्मिन् क्षणेऽन्तर्गर्भ गन्धतैलप्रदीपो ध्यायति । राहुलमाता सुमनोमणिकादीनां पुष्पाणाममणमात्रेणाभिप्रकीर्णशयने पुत्रस्य मस्तके हस्तं स्थापयित्वा निद्राति । बोधिसत्त्व उम्बरे पादं स्थापयित्वा स्थित एवावलोक्य ' चेदहं देव्या हस्तमपनीय मम पुत्रं ग्रहीष्यामि देवी प्रभोत्स्यते । एवं में गमनान्तरायो भविष्यति , बुद्धो भूत्वैवागत्य द्रक्ष्यामी ति प्रासादतलतो . ऽवातरीत् । हिन्दी अनुवाद : उस समय राहुल की माता ने पुत्र को जन्म दिया है । यह सुनकर शुद्धोदन महाराज ने मेरे पुत्र को शुभ समाचार सुनाओ ऐसा आदेश भेजा । बोधिसत्त्व ने राहुल उत्पन्न हो गया , बन्धन उत्पन्न हो गया यह कहा । राजा ने मेरे पुत्र ने क्या कहा ? ' यह पूछकर , उस वचन को सुनकर ' आज से मेरे पौत्र का नाम राहुल कुमार ही हो ' ऐसा कहा । बोधिसत्त्व ने भी श्रेष्ठ रथ में चढ़कर , अत्यधिक यश एवं अतीव मनोरम श्री एवं सौभाग्य के साथ नगर में प्रवेश किया । उस समय महल के ऊपरी भाग से नीचे भूतल पर आई हुई , नगर की प्रदक्षिणा करते हुए । बोधिसत्व की रूपसम्पदा को देखकर प्रीति एवं सौहार्द से युक्त हुछ । कशागोतमी नाम की क्षत्रिय कन्या ने इस भावोद्गार को व्यक्त किया
' निश्चित ही वह माता सुखी हो गयी , निश्चित ही वह पिता सुखी हो गया , निश्चित ही वह नारी भी सुखी हो गयी , जिसका यह ऐसा पति है । ' बोधिसत्त्व ने यह सुनकर सोचा - ' इसने कहा है कि इस प्रकार अपने रूप ( पुत्र ) को देखने से माता का हृदय शान्त हो जाता है , पिता का हृदय शान्त हो जाता है , पत्नी का हृदय शान्त हो जाता है , किन्तु किसके शान्त होने पर ह्रदय शान्त होता है ? इसके अनन्तर क्लेशों से विरक्तचित्त बोधिसत्त्व के मन में यह विचार आया - ' रागाग्नि के शान्त हो जाने पर ( हृदय ) शान्त हो जाता है , दोषाग्नि एवं मोहाग्नि के शान्त । होने पर ( हृदय ) शान्त हो जाता है , मान , मिथ्यादृष्टि आदि समस्त ( १० ) क्लेशों एवं कष्टों के शान्त हो जाने पर ( हृदय ) शान्त हो जाता है , इसने मुझे शुभ श्रवणीय बात सुनाई , मैं तो निर्वाण की गवेषणा करता हुआ विचरता हूँ । आज ही मुझे घर बार को छोडकर , निकलकर , प्रव्रज्या लेकर , निर्वाण की गवेषणा करनी है । यह इसका आचार्यत्व का अंश गुरुदक्षिणा हो ऐसा सोचकर उसने गले से निकालकर सौ हजार ( मुद्राओं ) के मूल्य वाले मौक्तिक हार को कृशागोतनी के लिए भेज दिया । ' मुझपर आसक्तचित्त होकर सिद्धार्थकुमार ने यह उपहार भेजा है ' यह सोचकर वह प्रसन्नचित्त हो गई । बोधिसत्त्व भी अत्यधिक श्री एवं सौभाग्य से युक्त होकर , अपने महल में चढ़कर , कान्तियुक्त , शय्या पर लेट गये । उसी समय समस्त आभूषणों से सुसज्जित , नृत्य गीत आदि में सुशिक्षित , देवकन्याओं के समान रूपवती स्त्रियों ने अनेक प्रकार के वाद्यों को लेकर इनको चारों तरफ से घेर कर मनोविनोद करती हुई , नृत्य , गीत एवं वाद्यों का प्रयोग किया । ' बोधिसत्त्व क्लेशों से विरक्तचित्त होने के कारण नृत्य आदि में आनन्द न लेते हुए मुहूर्त मात्र में सो गये । वे स्त्रियाँ भी जिसके लिए हम नृत्य आदि का आयोजन कर रहीं हैं वही सो गया है , अत : इस समय क्यों थकें ? , यह सोचकर ग्रहण किए गये वाद्यों को इधर उधर रखकर लेट गयीं । सुगन्धित तेलों के दिये जल रहे थे । बोधिसत्त्व ने जागकर , शय्या पर पलथी मारकर बैठे हुए देखा कि वे स्त्रियाँ वाद्यों को इधर उधर बिखराकर सोती हुई कुछ बहते हुए पसीने से युक्त एवं लार से आर्द्र शरीर वाली थीं । कुछ दातों को पीस रही थीं , कुछ बड़बड़ा रही थीं , कुछ विलाप कर रही थीं , कुछ के मुंह खुले हुए थे तथा वस्त्रों के हट जाने से कुछ के बीभत्स गुप्त अज स्पष्ट दिख रहे थे । उनके । विद्रूप को देखकर और भी अधिक मात्रा में काम से विरक्त हो गये ।
उन्हें अत्यन्त अलडकत और सुसज्जित , शक्र के भवन के समान भी वह अपना महल मानों कई स्थानों पर कटे हुए , अनेक प्रकार के शवों से भरे हुए तथा कच्चे मांस से युक्त श्मशान जैसा प्रतीत हुआ । तीनों सत्ताएं ( कामभव , रूपभव एवं अरूपभव ) जलते हुए घर के समान दिखाई पड़ने लगी । अरे ! यहाँ से भाग चलें ! अरे ! यहाँ बड़ी घुटन है , ऐसा उनके मुख से सहज भावोद्गार निकल पड़ा । उनका मन प्रव्रज्या की ओर अत्यधिक झुक गया । उन्होंने ' आज ही मुझे महाभिनिष्क्रमण में जाना है यह सोचकर शय्या से उठकर द्वार के पास जाकर यहाँ पर कौन है ? यह कहा । देहली पर शिर रखकर लेटे हुए छन्द ने कहा आर्यपुत्र ! मैं छन्द हूँ । बोधिसत्त्व ने उससे कहा - मेरी आज महाभिनिष्क्रमण में जाने की इच्छा है , मेरे लिए एक घोड़े को तैयार करो , उसने ' ठीक है महाराज ! ऐसा कहकर अश्व की काठी की सामग्रियों को लेकर अश्वशाला में जाकर सुगन्धित तैल के प्रदीपों के जलते रहने पर पुष्पयुक्त रेशमी बँदोवे के नीचे रमणीय भूमिभाग में बैठे हुए कन्धक नामक अश्वराज को देखकर ' आज मुझे इसी को तैयार करना है ' यह सोचकर कन्धक को तैयार किया । तैयार होते हुए ही उसने जान लिया कि यह तैयारी अत्यन्त प्रगाढ है । अन्य दिनों में उद्यान अथवा क्रीड़ा आदि के लिए जाने की तैयारी के समान नहीं है , हमारे आर्यपुत्र आज महाभिनिष्क्रमण में जाना चाह रहे हैं । तब सन्तुष्ट हुआ वह अट्टहास करके हंसा । हँसी की वह ध्वनि सम्पूर्ण नगर को पारकर चली जाती , किन्तु देवताओं ने उस ध्वनि को रोककर किसी को सुनने नहीं दिया । बोधिसत्त्व ने ' छन्द को भेजकर ही तबतक पुत्र को देदूंगा ' , ऐसा सोचकर , पलथी वाले आसन से उठकर राहुल की माँ के निवास स्थान में जाकर शयनागार के दरवाजे को खोला । उस क्षण शयनागार के अन्दर सुगन्धित तेल का दीपक जल रहा था । राहुल की माता मालती एवं मल्लिका बिला ) आदि के अर्मण भर ( ११ द्रोण परिमाण ) फूलों से प्रकीर्ण शय्या में पुत्र के मस्तक पर हाथ रखकर सो रही थी । बोधिसत्त्व , देहली पर पैर रखकर , खड़े होकर , देखकर - ' यदि मैं देवी के हाथ को हटाकर अपने पुत्र को पकडूगा तो देवी जाग जायेगा । इससे मेरे जाने में विघ्न उपस्थित हो जायेगा , अतः बुद्ध होकर हा आकर देखूगा ' , ऐसा सोचकर प्रासादतल से उतर गये ।

No comments:

Post a Comment