धम्मपद संगहो

धम्मपदं न हि वेरेन वेरानि सम्मन्तीध कुदाचनं । अवेरेन च सम्मन्ति , एस धम्मो सनन्तनो । । १२ । । यथा अगारं सुच्छन्नं , वुद्वि न समतिविजाति । एवं सुभावितं चित्तं रागो न समतिविज्झति । । १४ । । इध नन्दति , पेच्च नन्दति , कतपुञो उभयत्थ नन्दति । ' पुनं मे कतं ' ति नन्दति , भिय्यो नन्दति सुग्गतिं गतो । । १८ । । अचिरं वतयं कायो पठविं अधिसेस्सति । छुद्दो अपेतविणो निरत्थं व कलिङ्गरं । । ४१ । । यथा पि भमरो पुप्फ वण्णगन्धं अहेठयं । पलेति रसमादाय , एवं गामे मुनी चरे । । ४६ | | दीघा जागरतो रत्ती , दीर्घ सन्तस्स योजन । दीघो बालानं संसारो , सद्धम्म अविजानतं । । ६० । । न हि पापं कतं कम सजु खीरं व मुच्चति । डहन्तं बालमन्येति भस्माच्छन्नो व पावको । ७१ । । उदकं हि नयन्ति नेत्तिका , उसुकारा नमयन्ति तेजनं । दारूं नमयन्ति तच्छका , अत्तानं दमयन्ति पण्डिता । । ८ । । सेलो यथा एकघनो वातेन न समीरति । एवं निन्दापसंसासु न समिञ्जन्ति पण्डिता । । १ । । यो सहस्सं सहस्सेन सङ्गामे मानुसे जिने । एकञ्च जेय्यमत्तानं स वे सङ्गामजुत्तमो । । १०३ । । परिजिण्णमिदं रूपं , रोगनीळं पभगुरं । भिज्जति पूतिसन्देहो मरणन्तं हि जीवितं । । १४८ । । एक धम्म अतीतस्स मुसावादिस्स जन्तुनो । वितिण्णपरलोकस्स नत्थि पापं अकारियं । । १७६ । । यो च बुद्धञ्च धम्मञ्च सङ्घञ्च सरणं गतो । चत्तारि अरियसच्चानि सम्मप्पआय पस्सति । । १६० । । दुक्खं दुक्खसमुप्पादं दुक्खस्स च अतिक्कम ।
Tab DSLoc bin 198 / / पालिपाइअवीमसा अरियञ्च हडिकं मागं दुक्खूपसमगामिनं । । १६१ । । एतं खो सरणं खेमं एतं सरणमुत्तमं । एतं सरणमागम्म सबदुक्खा पमुच्चति । । १६२ । । मा पियेहि समागछि अप्पियेहि कुदाचन । पियानं अदस्सनं दुक्खं अप्पियानञ्च दस्सनं । । २१० । । यो ये उप्पतितं कोधं रथं भन्तं व धारये । तमहं सारथिं बूमि रस्मिग्गाहो , इतरो जनो । । २२२ । । अयसा , व मलं समुद्वितं , तदुपवाय तमेव खादति । । एवं अतिधोनचारिन , सानि कम्मानि नयन्ति दुग्गतिं । । २४० । । सुदस्सं वजमजेसं अत्तनो पन दुद्दसं । परेसं हि सो वजानि ओपुनाति यथा भुसं । अत्तनो पन छादेति कलिं व कितवा सठो । । २५२ । । न तेन भिक्खु सो होति यावता भिक्खते परे । विस्सं धम्म समादाय भिक्खु होति न तावता । । २६६ । । योध पुचञ्च पापञ्च बाहेत्वा ब्रह्मचरियवा । सङ्खाय लोके चरति स वे भिक्खू , ति वुच्चति । । २६७ । । ' सब्बे सङ्घारा अनिच्चा ति यदा पाय पस्सति । प्ट अथ निबिन्दति दुक्खे , एस मग्गो विसुद्धिया । । २७७ । । ' सव्ये सङ्घारा दुक्खा ति यदा पाय पस्सति । अथ निबिन्दति दुक्खे , एस मग्गो विसुद्धिया । । १७८ । । ' सब्बे धम्मा अनत्ता ' ति यदा पाय पस्सति । । अथ निव्वन्दति दुक्खे , एस मग्गो विसुद्धिया । । २७६ । । सेय्यो अयोगुलो भुत्तो तत्तो अग्गिसिखूपमो । यञ्चे भुझेय्य दुस्सीलो रङ्कुपिण्डमसञतो ॥ ३०८ । । दिवा तपति आदिच्चो , रत्तिमाभाति चन्दिमा । सन्नद्धो खत्तियो तपति , झायी तपति ब्राह्मणो । अथ सबमहोरति बुद्धो तपति तेजसा । । ३८७ । । न जटाहि न गोत्तेन न जच्चा होति ब्राह्मणो । यम्हि सच्चं च धम्मो च सो सुची सो च ब्राह्मणो । । ३६३ । । किं ते जटाहि दुम्मेध , किं ते अजिनसाटिया ।
धम्मपद / 199 अब्भन्तरं ते गहनं , बाहिर परिमजसि । । ३६४ । । पंसुकूलधरं जन्तुं किसं धमनिसन्थतं । एक वनस्मिं झायन्तं तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं । । ३६५ । । संस्कृतच्छाया : नहि वैरेण वैराणि शाम्यन्तीह कदाचन । अवैरेण च शाम्यन्ति , एष धर्मः सनातनः । । ५ । । यथागारं सुच्छन्नं वृष्टिर्न समतिविध्यति । एवं सुभावितं चित्तं रागो न समतिविध्यति । । १४ । । इह नन्दति , प्रेत्य नन्दति . कृतपुण्य उभयत्र नन्दति । ' पुण्यं मे कृतमिति नन्दति , भूयो नन्दति सुगतिं गतः । । १८ । । अचिरं बतायं कायः पृथिवीमधिशेष्यते । छुद्रोऽपेतविज्ञानो निरर्थमिव कलिङ्गरम् । । ४ । । यथापि अमरः पुष्पं वर्णगन्धमहेडमानः । पलायते रसमादाय एवं ग्रामे मुनिश्चरेत् । । ४६ । । दीर्घा जाग्रतो रात्रिर्दीर्घ श्रान्तस्य योजनम् । दी ? बालानां संसारः , सद्धर्ममविजानताम् । । ६० । । नहि पापं कृतं कर्म सद्यःक्षीरमिव मुशति । दहन्तं बालमन्वेति भरमाच्छन्न इव पावकः । । ७१ । । उदकं हि नयन्ति नेतृका , इतुकारा नमयन्ति तेजनम् । दारु नमयन्ति तच्छकाः , आत्मानं दमयन्ति पण्डिताः | 10 | | शैलो यथैकघनो वातेन न समीर्यते । एवं निन्दाप्रशंसासु न संमिन्दन्ति पण्डिताः । । १ । । यः सहसं सहस्रेण सड़ग्रामे मानुषान् जयेत् । एकच जयेदात्मानं स वै सङग्रामजिदुत्तमः । । १०३ । । परिजीर्णमिदं रूपं रोगनीडं प्रभङगुरम् । भिद्यते पूतिसन्देहो मरणान्तं हि जीवितम् । । १४ । । एक धर्ममतीतस्य मृषावादिनो जन्तोः । वितीर्णपरलोकस्य नास्ति पापमकार्यम् । । १७६ । । यश्च बुद्ध धर्मश सङ्घञ्च शरणं गतः । चत्वार्यसत्यानि सम्यकप्रज्ञया पश्यति । । १६ । । दुःख दुःखसमुत्पादं दुःखस्य चातिक्रमम ।
200 / / पालिपाइअवीमसा आर्यशाष्टाङ्गिक मार्ग दुखोपशमगामिनम् । । १६१ । । एतत्खलु शरणं ममेतचरणमुत्तमम् । एतच्छरणमागम्य सर्वदुःखात् प्रमुच्यते । । १६२ । । मा प्रियैः समागच्छाप्रियः कदाचन । प्रियाणामदर्शन दुखमप्रियाणाश दर्शनम् । । २१० । । यो वै उत्पतितं क्रोध रथं भान्तमिव धारयेत् । तमहं सारथिं ब्रवीमि रश्मिग्राह इतरो जनः । । २२२ । । अयस एव मलं समुत्थितं तदुपस्थाय तदेव खादति । एवमतिधावनचारिणं स्वानि कर्माणि नयन्ति दुर्गतिम् । । २४० । । सुदर्श वद्यमन्येषामात्मनः पुनदर्शम् । परेषां हि स दद्यान्यवपुनाति यथा भुसम् । आत्मन : पुनश्छादयति कलिमिव कितवः शठः । । २५२ । । न तेन भिक्षः स भवति यावता भिक्षते परान । विश्व धर्म समादाय भिक्षुर्भवति न तावता । । २६६ । । य इह पुण्यश्च पाप वाहयित्वा ब्रह्मचर्यवान् । संख्यया लोके चरति सवै भिक्षुरित्युच्यते । । २६७ । । सर्वे संस्कारा अनित्या इति यदा प्रज्ञया पश्यति । अथ निर्विन्दति दुःखे , एष मार्गो विशुद्धेः । । २७७ । । सर्वे संस्कारा दुःखा इति यदा प्रज्ञया पश्यति । अथ निर्विन्दति दुःखे , एष मार्गो विशुद्धेः । । २७८ । । सर्वे धर्मा अनात्मान इति यदा प्रज्ञया पश्यति । अथ निर्विन्दति दुःखे . एष मार्गो विशुद्धेः । । २७६ । । श्रेयानयोगोलो भुक्तस्तप्तोऽग्निशिखोपमः यच्चेद् भुञ्जीत दुःशीलो राष्ट्रपिण्डमसंयतः | | ३०८ । । दिवा तपत्यादित्यो रात्रावाभाति चन्द्रमाः । सन्नद्धः क्षत्रियस्तपति ध्यायी तपति ब्राह्मणः । अथ सर्वमहोरात्रं बुद्धस्तपति तेजसा । । ३८७ । । न जटाभिर्न गोत्रेण न जात्या भवति ब्राह्मणः । यस्मिन् सत्यश धर्मश्च स शुचिः स च ब्राह्मणः । । ३६३ । । किं ते जटाभिर्दुर्मेध ! किं तेऽजिनशाट्या । आभ्यन्तरं ते गहनं बाह्य परिमार्जसि । । ३६४ । ।
धम्मपद 11201 पांसुकूलधरं जन्तुं कृशं धमनिसंस्तृतम । एक वने ध्यायन्तं तमहं ब्रवीमि ब्राह्मणम् । । ३६५ । । हिन्दी अनुवाद : वैर से वैर कदापि नहीं शान्त होते , किन्तु वैर न करने से शान्त हो जाते हैं । यही सनातन धर्म है । । १५ । । जैसे अच्छी तरह से आच्छादित घर में वर्षा प्रवेश नहीं कर पाती , इसी प्रकार से ध्यानावस्थित चित्त में राग प्रविष्ट नहीं हो पाता । । १४ । । इस लोक में आनन्दित होता है , परलोक में जाकर आनन्दित होता है , पुण्य करने वाला दोनों ( लोकों में ) आनन्दित होता है । मैंने पुण्य किया है ' इस विचार से वह आनन्दित होता है । अच्छी गति को प्राप्त हुआ व्यक्ति , बार - बार आनन्दित होता है । । १८ । । निरर्थक लकड़ी के गट्ठर की भाँति चेतना - रहित तुच्छ यह शरीर शीघ्र ही पृथिवी में उतान होकर चिरनिद्रा में लीन हो जायेगा । । ४१ । । जिस प्रकार भौरा , उत्तम गन्ध वाले फूल को विना क्षति पहुँचाये उसका रस लेकर चला जाता है , उसी प्रकार मुनि को गाँव में विचरण करना चाहिए । । ४ । । जागने वाले के लिए रात लम्बी होती है , थके हुए के लिए एक योजन दूरी भी बड़ी होती है । सद्धर्म को न जानने वाले मूखों के लिए संसार भी दीर्घ होता है । । ६ । । किया गया पापकर्म ( करने वाले को ) धारोष्ण दूध की भाँति नहीं छोड़ता । वह तो राख से ढकी हुई अग्नि के समान मूर्ख को जलाता हुआ उसका पीछा करता है । ७१ । । जिस प्रकार नालियो बनाने वाले ( खेत तक ) पानी को ले जाते है , बाण बनाने वाले बाण को झुका देते हैं तथा बढ़ई लकड़ी को अँका देते हैं . उसी प्रकार ज्ञानी लोग अपना दमन करते है । । ८० | | समूहाकार पर्वत जिस प्रकार वायु के द्वारा नहीं हिलाया जाता , उसी प्रकार ज्ञानी जन निन्दा एवं प्रशंसा में विचलित नहीं होते । । १ । । जो व्यक्ति हजारों ( सैनिको ) के द्वारा हजारों मनुष्यों को युद्ध में जीत ले , उसकी अपेक्षा जो एक मात्र अपने को जीत ले , वह श्रेष्ठ सङग्रामजित् है । । १०३ । ।
202 / / पालिपाइअवीमसा यह रूप शीघ्र ही जीर्ण होने वाला , रोगों का आश्रय एवं नष्ट हो जाने वाला है , यह दुर्गन्ध का समूह बना हुआ छिन्न - भिन्न हो जाता है । जीवन निश्चित रूप से मरणान्त होता है । । १४८ । । जो नियमों को तोड़ने वाला है , झूठ बोलने वाला है , परलोक की परवाह नहीं करने वाला है . उस व्यक्ति के लिए कोई पाप अकरणीय नहीं है । १७६ । । जो , बुद्ध धर्म एवं सङ्घ की शरण को गया , वह व्यक्ति सम्यक प्रज्ञा से चार आर्यसत्यों को देखता है । उसके लिए दुःख , दुःख के कारण , दुःख के निरोध , दुःख के उपशम को प्राप्त कराने वाला आर्याष्टाङ्गिक मार्ग है । यही उपर्युक्त चार आर्यसत्य सुरक्षित शरण ( रक्षिता ) हैं । यही श्रेष्ठ शरण है । इस शरण में आकर वह समस्त दुःखों से मुक्त हो जाता है । । १६० - १६२ । । प्रिय के साथ समागम मत करो , अप्रिय के साथ कभी नहीं । प्रिय का अदर्शन एवं अप्रिय का दर्शन दोनों दुःखदायी हैं । । २१० । । जो व्यक्ति चक्कर काटते हुए रथ की भाँति उत्पन्न होते हुए क्रोध को निगृहीत कर ले , उसे मैं सारथि मानता हूँ । अन्य लोग केवल लगाम पकड़ने वाले हैं । । २२२ । । जिस प्रकार लोहे से उत्पन्न मल ( जंग ) उस पर लगकर उसी को खा जाता है ( नष्ट कर देता है ) उसी प्रकार अशुचि कर्म वाले व्यक्ति को उसके कर्म ही दुर्गति को प्राप्त करा देते है । । २४० । । अन्य लोगों के दोष आसानी से दिख जाते हैं किन्तु अपने दोष कठिनाई से दिखायी पड़ते हैं । जो व्यक्ति दूसरों के दोषों को भूसे की भौति पछोरकर फैला देता है , तथा अपने दोषों को छिपाता है , ऐसा व्यक्ति कलि के समान धूर्त एवं शठ है । । २५२ । । दूसरों से भिक्षा माँगने मात्र से कोई व्यक्ति भिक्षु नहीं बन जाता । जब तक वह सम्पूर्ण धर्मो को स्वीकार नहीं करता तब तक वह भिक्षु नहीं बनता । पुण्य एवं पाप से परे होकर ब्रह्मचर्य व्रत धारण किया हुआ कहलाता है । २६६ - २६७ । । जो प्राणी , इस लोक में ज्ञानपूर्वक आचरण करता है , वही भिक्षु ' सम्पूर्ण उत्पन्न पदार्थ अनित्य है ऐसा जब कोई व्यक्ति , प्रज्ञा से विशुद्धि का मार्ग है । । २७७ । । समझ लेता है , तो वह दुःखों के प्रति निर्वेद को प्राप्त करता है । यही
धम्मपदं 11 203 सम्पूर्ण उत्पन्न हुए पदार्थ दुःख हैं , ऐसा जब कोई व्यक्ति प्रज्ञा से समझ लेता है तो वह दुःखों के प्रति निर्वेद को प्राप्त करता है । यही विशुद्धि का मार्ग है । । २७८ । । समस्त पदार्थ अनात्म है ऐसा जब कोई प्रज्ञा से समझ लेता है तो वह दुःखों के प्रति निर्वेद को प्राप्त करता है । यही विशुद्धि का मार्ग है । । २७६ । । खराब आचरण वाला असंयत व्यक्ति यदि राष्ट्र के धन का ( अनुचित ) उपभोग करता है तो उसकी अपेक्षा आग की ज्वाला के समान दहकते हुए । लोहे के अङ्गार को खा लेना ज्यादा अच्छा है । । ३०८ । । दिन भर सूर्य तपता है , रात्रि में चन्द्रमा सुशोभित होता है , शस्त्रों से सुसज्जित क्षत्रिय तपता है , तथा ध्यान करने वाला ब्राह्मण तपता है , किन्तु बुद्ध तेज से अनवरत रात दिन तपते हैं । । ३८७ । । कोई व्यक्ति न जटाओं से , न गोत्र से , अथवा न जाति से ही ब्राह्मण होता है , किन्तु जिसमें सत्य , एवं धर्म प्रतिष्ठित होते हैं , वही पवित्र होता है , वही ब्राहाण है । । ३६३ । । अरे मुर्ख ! तुम्हारी जटाओं से अथवा काले मृगचर्म से क्या लाभ ? तुम्हारा आभ्यन्तर कलुषित है , बाह्य शरीर को शुद्ध कर रहे हो । । ३६४ । । धूल की ढेर से चुने गये , जीर्ण वस्त्र को धारण किए हुए ( गदडधारी ) , कृश ( फलतः ) उभरी धमनियों वाले तथा अकेले वन में ध्यान करने वाले को ही में ब्राह्मण कहता हूँ | | ३६५ । ।